22 november 2012

Ruimtevaart 3: ontwikkelen van concepten


Het ontwikkelen van een concept is het hart van het ontwerpproces. Een concept is een min of meer samenhangend idee voor een nieuw te ontwikkelen product, proces of dienst. Het product bestaat dan nog niet in het echt, maar je hebt er wel een voorstelling bij en je kunt er met anderen over communiceren. In dit derde blog over het ontwerpen van een opstelling of spel over ruimtevaart voor een science centre, beschrijven we een methode voor het ontwikkelen  van concepten.

In twee eerdere blogs is beschreven hoe dit project werd uitgevoerd in de plusklas in het Science Centre Delft.  Ditzelfde project hebben we ook uitgevoerd met een groep studenten Industrieel Ontwerpen. Omdat met deze studentengroep andere technieken zijn gebruikt, zoomen we in dit blog in op het studentenproject. Omdat dit een internationale groep studenten was, zijn de teksten op de foto’s in het Engels.  Aan het eind van dit blog koppelen we weer terug naar de slotfase van het project in de plusklas.

Wat is een concept?
Een concept is samenhangend idee voor een nieuw te ontwikkelen proces of product. Ontwerpers leggen concepten vast in slogans, posters, maquettes en verhalen. Ontwerpteams gebruiken een concept om binnen het team te communiceren over het idee, om het idee te laten groeien en om te communiceren met  de opdrachtgever en potentiële gebruikers. Meestal worden er in een ontwerpproces meerdere concepten doorontwikkeld. Zo wordt er niet te snel voor een definitieve oplossingsrichting gekozen, eerst worden een aantal alternatieve oplossingen uitgewerkt. In een later stadium van het ontwerpproces kan dit van pas komen, omdat  bij het uitwerken geput kan worden uit verschillende deeloplossingen.

Positionering in het ontwerpproces
Wanneer kunnen de leerlingen het beste beginnen met het ontwikkelen van concepten? Over het algemeen komt een vernieuwend en waardevol concept pas opborrelen als leerlingen eerst het probleem hebben verkend. Vrijwel alle modellen die in het onderwijs worden gebruikt om het ontwerpproces te visualiseren beginnen dan ook met het een fase waarin het probleem wordt verkend en gedefinieerd. Pas daarna komt het verzinnen van alternatieve concepten aan bod. Wij passen in de projecten van het Wetenschapsknooppunt het model uit de “Creative Problem Solving” traditie toe (Isaksen e.a. 2011). In dit model bestaat het ontwerpproces uit drie hoofdstappen:
  •           Probleem verkennen
  •           Concept ontwikkelen
  •           Prototype bouwen en testen 
Iedere hoofdstap is opgedeeld in een deel divergent denken (veel verschillende oplossingen bedenken) en een deel convergent denken (selecteren en uitwerken). Visueel ziet iedere hoofdstap er uit als een ruit, ook wel wiebertje genoemd: eerst verbreedt de vorm zich, en daarna versmalt het zich weer.

Ontwerpen volgens het CPS stappenplan. Bron: vrij naar Tassoul 2009; Isaksen e.a. 2011
De kunstmatige splitsing van beide stappen zorgt ervoor dat er expliciet aandacht is voor de scheppende fase en voorkomt dat leerlingen hun eerste idee gelijk gaan uitvoeren.

Opbrengsten van het probleemverkennen
Net als de leerlingen in de plusklas, hebben de studenten industrieel ontwerpen via geleide fantasie en collages besproken hoe kinderen de ruimte beleven en wat zij graag willen leren over de ruimte. Naar voren kwam dat het voor een kind al een ontdekking kan zijn dat er andere dorpen en steden zijn. De ruimte is iets onvoorstelbaars en vreemd. Het is niet gemakkelijk om je te verhouden tot planeten en melkwegstelsels en om je voor te stellen hoe het daar is. Naar aanleiding van de collages maakten de  studenten een lijst met een tiental trefwoorden die zij het meest relevant vonden voor het ontwerpen van een opstelling over ruimtevaart zoals: ‘interesse laten ontbranden’ en ‘hoe verhoudt je je tot de ruimte’. Waar de kinderen op onderzoek uitgingen in het science centre, onderzochten de studenten met behulp van een mindmap wat een spel spannend en leerzaam maakt. Via gesprekken en de stippenmethode (manier om voorkeur aan te geven, zie ons eerdere blog) bepaalden ze  welke van de zeventig woorden ze het meest belangrijk vonden.  Voorbeelden zijn: rollenspel, gek, beloning, toeval.

De 635 methode
Het scheppende, divergente denken wordt geprikkeld door dingen willekeurig te combineren. In dit project hebben we combinaties van trefwoorden over gemaakt die horen bij wat een spel boeiend maakt en trefwoorden uit het gesprek over de ruimte.

Elke deelnemer kreeg twee woorden en de vraag om heel snel veel kleine tekeningen te maken en ideetjes op te schrijven. Een extra prikkel werd ingebouwd door het doorgeven van het tekenvel na vijf minuten aan de buurman/vrouw. Door de ideeën van een ander te bekijken, kwamen de studenten – in combinatie met hun eigen ideeën- weer op nieuwe ideeën.

De 635  methode werkt als volgt:
  • Laat elk teamlid een A-viertje opdelen in vier kolommen.
  • De leider van de groep geeft elke deelnemer twee woorden uit de lijsten die gemaakt zijn in de fase van probleemverkenning. Laat elk teamlid een idee tekenen of opschrijven in de eerste kolom.
  •  Laat elk teamlid in eigen tempo verder gaan in de tweede, derde en vierde kolom.
  •  Laat de teamleden na vijf minuten de tekening doorgeven. Waarschuw een halve minuut van te voren, het maakt niet uit hoe ver ze zijn gekomen met het vullen van de kolommen.
  •  Vervolgens bekijken de  teamleden het hele vel en geïnspireerd door de buurman/vrouw maken ze nieuwe tekeningen/verhaaltjes.
Na drie of vier rondes zijn er heel veel kleine ideeën in woord en beeld. Doordat ieder vel start met andere woorden, ontstaan gevarieerde ideeën. Er wordt in verschillende richtingen gezocht. Omdat de woorden die de groep belangrijk vindt als beginpunt zijn ingezet, is de kans groot dat het relevante en waardevolle ideeën zijn. Wil je weten waar 635 voor staat? Oorspronkelijk deed men dit met 6 mensen om een tafel, iedere beurt drie ideeën per persoon, met rondjes van vijf minuten, vandaar 635.

635 methode: het resultaat ziet erbij voorbeeld zo uit.
Omdat iedereen met tekeningen op elkaar reageert, zijn de bedachte ideeën van de hele groep en is er geen sprake van individuele ideeën. Ook hebben de ideeën uit de verschillende tekeningen vaak met elkaar te maken. Zo hadden de IO-studenten met name tekeningen gemaakt over het tastbaar maken van de dimensies in de ruimte.







Wat is de kracht van de deze methode?
  •  Willekeurige combinaties van twee woorden uit de verkenning.
  •  Associëren op het idee van een ander.
  •  Tekenen en schrijven in vrolijke kleuren .
  •  Werken onder tijdsdruk.
  •  Iedereen is tegelijkertijd actief en blijft in een eigen flow.
  •  Heel veel en gevarieerde kleine ideetjes.
Ordenen en selecteren van de ideeën
Het divergeren levert veel ideeën en daarmee ook chaos op. De volgende stap is het ordenen en selecteren van de ideeën voor verdere uitwerking. In het ruimtevaartproject werden alle tekeningen op  een grote tafel uitgestald. Elke student werd gevraagd welke ideeën hem of haar aanspraken. Het mondeling bespreken is belangrijk voor het groepsproces en zorgt er ook voor dat de brainstormresultaten goed gebruikt worden. In een groepsgesprek hoor je welke ideeën de anderen in het ontwerpteam inspirerend en waardevol vinden en ontdek je of hierover overeenstemming is of niet. Het is ook een optie om te vragen welk idee iemand inspirerend vindt, maar niet haalbaar. Vaak vallen originele of patroon doorbrekende ideeën af (ook bij industrieel ontwerpers) omdat we geneigd zijn tot bekende, veilige patronen. Het bewust selecteren van enkele onhaalbare ideeën voorkomt dat. 

Ideeën verbinden tot een concept
Na het groepsgesprek werkten de studenten een aantal geselecteerde ideeën verder uit op één A4. Zo ontstond een  veelzijdig, meer samenhangend totaalidee. Vanaf hier kan gesproken worden van een concept. In een concept worden de kleine ideetjes uit de eerdere tekeningen met elkaar verbonden.  De ervaringen en creatieve vondsten van de afzonderlijke deelnemers worden verbonden en op een hoger niveau gebracht: namelijk die van een samenhangend concept. Dát is ontwerpen.

Uitwerken en presenteren
In de slotfase is het presenteren van het concept aan anderen van belang. Het gaat hierbij om het onder woorden brengen van de achterliggende visie  en om er voor te zorgen dat anderen jouw concept levendig voor zich zien. Ook probeert het ontwerpteam anderen te overtuigen van het concept door de pluspunten te benoemen.  Tijdens het voorbereiden van de presentatie wordt het concept vaak nog verder uitgewerkt, vindt nader overleg plaats en wordt het team gedwongen om wat ze soms intuïtief aanvoelen expliciet te benoemen.

Hieronder ziet u de posters van twee concepten van de studenten industrieel ontwerpen.

Planetenkamer
Dit science centre bevat kamers die de verschillende planeten voorstellen. In elke kamer ervaart de bezoeker met alle zintuigen hoe het is om op een bepaalde planeet te leven. 










Creëer een planeet voor jouw eigen huisdier 

In deze opstelling schept de bezoeker een eigen planeet voor zijn/haar favoriete huisdier. Via knoppen kiest de bezoeker de condities, hoe warm het er bijvoorbeeld is. Na het kiezen van de condities verandert jouw huisdier in een dier dat op de planeet kan overleven. Dit idee is weergegeven als een storyboard, in een kort stripverhaal wordt duidelijk hoe een bezoeker de opstelling gebruikt.





Doorgeeftekening
Concepten van de plusklas in het ruimtevaartproject
In de plusklas zijn op een vergelijkbare manier concepten verzonnen voor in een science centre zoals de bewegende raket en het planetenschietspel. Door het samen brainstormen, een doorgeeftekening en het maken van posters hebben de leerlingen hun ideeën bij elkaar gebracht en weten om te zetten in een concept.  Vervolgens maakten de leerlingen een presentatie. Daarvoor maakte ze gebruik van een poster-sjabloon waarop ze hun titel en uitleg moesten invullen. Dit werkte erg goed: het concept en de presentatie werden beter omdat de leerlingen handvaten kregen over welke onderdelen in de presentatie aan bod moesten komen.

Samenvatting: hoe kom je vanuit de ideeën tot een concept met een groep?
  • Zorg eerst voor veel en gevarieerde ideeën.
  • Laat elke deelnemer een aantal favoriete ideeën aanwijzen en vertellen wat er aansprekend is.
  • Gebruik de stippenmethode om na het gesprek de voorkeur van de groep in kaart te brengen. (Zie ook ons blog: de kunst van het kiezen.)
  • Combineer ideeën die samen sterker zijn.
  • Werk het concept verder uit in tekening of verhaal.
  • Bereid een presentatie voor.
    
Lees ook de andere twee blogs: ruimtevaart 1 en ruimtevaart 2.